Plakat to obecnie bardzo popularna forma graficzna, zarówno artystyczna, jak i użytkowa. Jednak niewielu z nas wie, że królowała w Polsce przez ponad 4 dekady, a nasi artyści zachwycali cały świat.
Polska szkoła plakatu to określenie tendencji w sztuce plakatu polskiego, obejmującej okres od 1940 do końca 1980. Cechą charakterystyczną tego kierunku było niepodporządkowanie się jednocześnie zarówno doktrynie realizmu socjalistycznego, jak i wymogom handlowym, stosowanie uproszczonych form graficznych, zwięzłość i wyrazistość, nowatorskie wzornictwo fonograficzne. Polski plakat cieszył się uznaniem na całym świecie, a rodzimi artyści inspirowali twórców zagranicznych.
Pod koniec XIX wieku Warszawa, wówczas jeszcze pod władzą Rosji, stała się największym centrum gospodarczym, handlowym i przemysłowym Królestwa Polskiego. Drugie co do wielkości miasto Kraków stało się z kolei kolebką artystycznego, kulturalnego, naukowego i religijnego życia.
Kraków był zamieszkany przez pisarzy, poetów i artystów, którzy podróżując po całej Europie, stykali się z modernistycznymi prądami kulturowymi tamtych czasów. Szczególnie pod wpływem osiągnięć francuskich mistrzów takich jak Henri Toulouse-Lautrec, polscy artyści wybrali plakat jako nowy sposób wyrażania siebie. Po powrocie do kraju ci, którzy z kolei byli członkami Akademii Sztuk Pięknych, uczynili plakat nową formą sztuki w kraju.
Pierwsze polskie plakaty pojawiły się w 1890 roku. Ich autorami byli wybitni artyści tacy jak Józef Mehoffer, Stanisław Pijanowski, Karol Frycz, Kazimierz Sichulski i Wojciech Weiss. Malowali plakaty związane z kulturą – zapowiadające wystawy, spektakle teatralne i występy baletowe. Ich prace zyskały popularność, co spowodowało, że w 1898 roku w Krakowie odbyła się pierwsza Międzynarodowa Wystawa Plakatu.
Secesja, styl japoński i tendencje modernistyczne, na przykład kubizm, mieszały się z tradycyjnymi elementami symboliki i folkloru ludowego. Jednak tym, co wyróżniało polskie dzieła, była wysoce artystyczna oprawa każdego projektu, która w przyszłości stała się główną cechą całego kierunku.
Dwadzieścia lat niepodległości przyniosło bezprecedensowy wzrost rozwoju we wszystkich branżach. Dotyczyło to zwłaszcza turystyki. Zadanie stworzenia serii plakatów, które miałyby przyciągnąć do Polski turystów, powierzono słynnemu wówczas artyście Stefanowi Norblinowi. W efekcie powstały wyjątkowe plakaty bardziej przypominające obrazy niż faktyczną reklamę. Chociaż jego prace były pełne rozpoznawalnych kształtów i sylwetek, to uwagę najbardziej przykuwała żywa kolorystyka.
Rynek towarów i usług w niepodległej Polsce rósł z dnia na dzień, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na reklamę. Plakat w tym przypadku stał się najlepszą opcją.
Plakat reklamowy z lat dwudziestych i trzydziestych różni się od swoich wysoce artystycznych poprzedników tym, że używa uproszczonego języka wizualnego do komunikowania się z widzem. Uproszczenie plakatu nastąpiło bardziej dzięki kubizmowi, stylowi, który uwolnił sztukę od potrzeby naśladowania natury. Architekci, zwłaszcza studenci Uniwersytetu Warszawskiego byli najbardziej aktywnymi twórcami plakatów w tym okresie. Wśród nich szczególnie wyróżniał się Tadeusz Gronowski.
Był pierwszym artystą, który specjalizował się w plakacie i uznawany jest za ojca polskiej szkoły plakatu. Biorąc pod uwagę nowe potrzeby rynku, wykorzystał całą gamę narzędzi, które były wówczas dostępne, aby stworzyć najbardziej żywe i niezapomniane obrazy reklamowe. To on zaczął używać aerografu, co doprowadziło do bardziej płynnych linii i kształtów.
Gronowski, zamiast dostosowywać swój styl malarski do formatu plakatu, stworzył nową formę artystycznej ekspresji. Jest jednym z pierwszych artystów, którzy świadomie wykorzystywali typografię jako technikę artystyczną i często angażował lubiany przez odbiorców humor.
Pracę Gronowskiego kontynuowała w latach trzydziestych grupa architektów kształcących się w Warszawie pod kierunkiem profesorów Zygmunta Kamińskiego i Edmunda Bartłomiejczyka. Wszyscy zdobyli doświadczenie w dziedzinie grafiki stosowanej, co pozwoliło im na przejście z architektury do dziedziny sztuki plakatowej, którą w tym czasie chętnie wspierało polskie społeczeństwo.
Grupa przyjęła podejście Gronowskiego, łącząc je z kompozycją i proporcjonalnością. Nie tylko wykorzystali trójwymiarowość jako element kompozycji, ale także dostosowali swoje umiejętności do komponentu fabularnego plakatu. Na przykład wykorzystano groteskowe postacie do świątecznych lub teatralnych plakatów, jasne i dynamiczne kompozycje do zilustrowania wydarzeń sportowych. Ich prace oznaczają przejście od prostej kompozycji narracyjnej do bardziej nowoczesnego podejścia reklamowego XX wieku.
Po II wojnie światowej Polska znalazła się pod wpływem komunistycznego ZSRR. Nowy rząd postawił sobie za cel szerzenie swojej ideologii i w tym celu stworzone zostało Studio Plakatu Propagandowego w Lublinie. Jego szefem był Włodzimierz Zakrzewski – utalentowany malarz-pejzażysta, aktywny członek Partii Komunistycznej i autor plakatów dla propagandy radzieckiej.
Zakrzewski otrzymał listę haseł, do których należało opracować obrazy graficzne, a także stworzyć zbiór zasad tworzenia plakatów propagandowych. Artysta starał się przedstawić nowy język wizualny oparty na sprawdzonych obrazach zapożyczonych ze stylów poznanych w Rosji. Działał również jako mentor dla wielu artystów, którzy w rzeczywistości nie byli profesjonalistami w grafice plakatowej.
Lata pięćdziesiąte i wczesne lata sześćdziesiąte były złotą erą w historii polskiego plakatu. W tym czasie tworzyli tacy artyści jak Wiktor Górka, Eryk Lipiński, Marek Mosiński, Jan Lenica czy Jerzy Flisak.
Do rozwoju plakatu przyczynił się szczególnie film. Podobnie jak wszystkie branże, przemysł filmowy był kontrolowany przez rząd. W tym czasie istniały dwa główne instytuty generujące popyt na plakaty: Film Polski i Centrala Rozpowszechniania Filmów.
W przeciwieństwie do zachodnich polscy twórcy plakatów filmowych mieli większą, niemal nieograniczoną swobodę wyrażania się. Tworzyli więc zachwycające obrazy inspirowane filmami, praktycznie nie pokazując samych filmów: bez ujęć gwiazd, bez bezpośrednich odniesień do fabuły, bez konieczności łączenia części wizualnej z tytułem.
Ta swoboda twórcza, była jednym z powodów, dla których szkoła polskiego plakatu stała się w tym czasie znacznie bardziej zróżnicowana pod względem stylu i osiągnęła tak wysoki poziom. Wpływ na to miał także koniec rządów stalinowskich – nowa władza nie przywiązywała dużej wagi do plakatu – a także brak komercyjnych ograniczeń. Prace, które obecnie są uważane za klasyczne i najdoskonalsze przykłady polskiej szkoły powstały właśnie w tym okresie.
Dynamiczny rozwój polskiego plakatu filmowego zapoczątkowany w latach 50., trwał aż do końca 1980 roku. Paradoksalnie miało to miejsce w okresie socjalistycznym, kiedy pomimo odcięcia się od reszty świata i ciągłej kontroli totalitarnej władzy każdego aspektu życia, polscy artyści tworzyli oryginalny i niepowtarzalny styl plakatu, obecnie rozpoznawalny na całym świecie.
Lata osiemdziesiąte w Polsce były naznaczone niepokojami społecznymi w związku z coraz bardziej uciskającymi rządami komunistycznymi. Po 1989 roku, kiedy przemysł filmowy ostatecznie stał się całkowicie komercyjny, polski plakat przestał praktycznie istnieć. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci pojawił się niewielki, specjalistyczny rynek polskich plakatów.
Zdj. główne: Valeriia Miller/pexels.com
